انواع ویرایش در راهنمای ویراستاری و درست نویسی از دکتر حسن ذوالفقاری
انواع ویرایش: فنی؛ زبانی-ساختاری و تخصصی-علمی
انواع ویرایش
دکتر حسن ذوالفقاری، معتقد است پس از پایان کار هر نوشته‌ای، باید سه نوع ویرایش روی آن صورت بگیرد تا آن نوشته از هر نظر پالایش شود:
1 ویرایش فنی
این نوع ویرایش، شامل کارهای زیر است:
1. 1 یک‌دست کردن رسم‌الخط کلمات؛ به عنوان مثال، عبارت‌هایی مانند «میرساند»، «بسمه تعالی»، «اینجانب»، «بعرض» و «حضرتعالی» را به صورت درست آن‌ها، یعنی «میرساند»، «باسمه تعالی»، «این جانب»، «به عرض» و «حضرت عالی» بنویسیم.
1. 2 اصلاح غلط‌های املایی؛ به عنوان مثال، کلمه‌هایی مانند «درخاست» و «استحظار» را به صورت «درخواست» و «استحضار» بنویسیم.
1. 3 کنترل پاراگراف‌بندی؛ یعنی اینکه چه جمله‌هایی را در کنار هم و در یک پاراگراف قرار بدهیم. همان‌طور که می‌دانیم در یک کتاب، جمله‌هایی که یک مفهوم یا مثال خاص را توضیح می‌دهند، باید پشت سر هم بیایند و یک پاراگراف را تشکیل بدهند. به عنوان مثال، قبل از عبارت‌هایی مثل «بنابراین»، «در این حالت»، «برای این منظور»، «به عبارت دیگر»، «یعنی» و غیره، نباید یک پاراگراف جدید ایجاد کنیم.
1. 4 اصلاح یا اعمال نشانه‌گذاری‌های متن؛
1. 5 یک‌دست کردن ضبط اعلام، اصطلاحات، آوانگاشت آن‌ها در صورت لزوم و آوردن معادل لاتین کلمات؛
1. 6 اعمال قواعد عددنویسی، فرمول‌نویسی، اعراب‌گذاری و اختصارهای متنی؛
1. 7 مشخص کردن حدود نقل‌قول‌ها، وارسی ارجاعات، درستی نشان مآخذ و پانوشت‌ها و یادداشت‌ها؛
1. 8 بررسی کالبدشناسی اثر، شامل تمامی نمایه‌ها، جدول‌ها، نمودارها، تصاویر، عکس‌ها، فهرست مطالب، واژه‌نامه و غیره؛ جالب است بدانید که بعضی از انتشاراتی‌های معتبر دنیا مانند انتشارات دانشگاه کمبریج، کسانی را به عنوان Indexer به کار می‌گیرند که فقط کارشان، ایجاد قسمت «نمایه» یک کتاب است؛ هر چند مسئولیت نهایی این قسمت، به عهده نویسنده کتاب است.
1. 9 کنترل اندازه و قلم حروف، عنوان فصل‌ها، بخش‌ها و زیربخش‌ها، سربرگ‌ها و نمونه‌خوانی. دقت داشته باشید که منظور از نمونه‌خوانی، غلط‌گیری تایپی است که با وجود اینکه بدیهی‌ترین کار لازم برای یک نوشته قبل از چاپ شدن است، خیلی از نویسندگان و ناشران ایرانی، آن را انجام نمی‌دهند. تعداد غلط‌های تایپی‌ای که در بین کتاب‌های انگلیسی‌ای که تا به حال خوانده‌ام، پیدا کرده‌ام، به اندازه تعداد انگشت‌های یک دست هم نرسیده است؛ اما در مقابل، متأسفانه کتاب‌های فارسی، پر از غلط‌های تایپی است.
نکته خیلی مهمی که در نمونه‌خوانی باید به آن توجه کرد، این است که بهتر است کار نمونه‌خوانی را شخص دیگری غیر از نویسنده کتاب انجام دهد. چون بارها این مطلب را از نویسندگان مختلف شنیده‌ام که چون خودشان، نویسنده متن بوده‌اند، بعضی از جمله‌های کتاب، به جای چشم‌شان، به طور ناخودآگاه با ذهن‌شان مرور می‌شود و بنابراین بسیاری از غلط‌های تایپی کتاب را نمی‌بینند.
2 ویرایش زبانی-ساختاری
2. 1 رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله‌بندی؛ به عنوان مثال، در جمله «مایه افتخار من است که از تجربیات شما بهره‌مند و در کارهایم از آن‌ها استفاده کنم»، باید بعد از «بهره‌مند»، از فعل «شوم» استفاده کنیم؛ چون «بهره‌مند کنم»، معنایی ندارد. بنابراین یکی از هدف‌های ویرایش زبانی-ساختاری، جلوگیری از حذف بدون قرینه فعل‌ها در جمله است. به عنوان مثالی دیگر، می‌توان به کاربرد درست «را»ی مفعولی بعد از مفعول اشاره کرد.
2. 2 اصلاح انحراف از زبان معیار و یک‌دست کردن زبان نوشته؛
2. 3 ابهام‌زدایی از عبارت‌های نارسا، مبهم، متناقض، نامفهوم و عامیانه؛
2. 4 انتخاب برابرهای مناسب برای واژگان غیر فارسی، حذف واژگان، تعابیر و اصطلاحات و عبارت‌های تکراری و زائد، عامیانه، ناقص، نارسا، متضاد و متناقض؛
2. 5 کوتاه کردن جمله‌های طولانی؛
2. 6 ساده‌سازی و روان‌سازی متن از نظر جمله‌بندی؛
2. 7 گزینش واژگان فارسی و برابرهای مناسب.
3 ویرایش تخصصی یا علمی یا محتوایی
3. 1 حذف، کاهش یا تلخیص مطالب تکراری، غیرضروری، غیرمستند، مبتذل، نامتعارف، سست و ضعیف؛
3. 2 اصلاح، تنظیم و جابه‌جایی مطالب برای انسجام و یک‌دستی نوشتار؛
3. 3 افزایش برخی نکات فراموش‌شده، جافتاده در متن یا پاورقی؛
3. 4 مقابله متن با اصل (در صورت ترجمه یا تصحیح متون کلاسیک)؛
3. 5 توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری در پاورقی که البته باید با ذکر کلمه «ویراستار» و با اجازه از نویسنده کتاب باشد.
3. 6 بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلمی.
منبع: راهنمای ویراستاری و درست نویسی، دکتر حسن ذوالفقاری: به نقل از پانویس.
--------------------------------------------------------------------------------------------
ویکی پدیا درباره انواع ویرایش چنین آورده است:
ویرایش به همه جنبه‌های یک اثر ــ از محتوا، ساخت، زبان، و نظم و ترتیب ظاهریِ آن ــ تعلق می‌گیرد، و برهمین‌پایه، انواعی دارد:
- ویرایش فنّی (ویرایش صوری): آراستگی ظاهری و نظم و ترتیب بخشیدن به اثر؛
- ویرایش تخصّصی: که ناظر بر جنبه علمی یا تخصّصی اثر است؛
- ویرایش زبانی و ساختاری: که مربوط به جنبه‌های دستوری و نگارشی و املایی است.
زبان فارسی 1، سال اوّل آموزش متوسّطه، ص22، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی ایران، تهران، 1385.
